NÜMİSMATİK SÖZLÜK - 1

SÖZLÜK A - E

A

AKÇE (Akça)Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan 19. yüzyıla kadar kesilmesi (darpı ve basımı) sürdürülen gümüş sikke türü ve para birimi. II. Mahmut döneminde % 90 ayarında gümüşten kesilen akçelerin varlığı 1820 yılına kadar sürdü. Bundan sonra küçülerek, ele alınamaz duruma gelen, alınıp sayılması güçleşen akçelerin kesilmesine son verildi. Akmonital Madeni para basımında kullanılan paslanmaz çelik alaşımdır. Bu alaşımı oluşturan elementler; 17.5-19 % Cr + 1.15 % Si + 0.50 Mg + 0.14 % C + 0.03 % S + 0.03 % P + geriye kalanı Fe’dir. Bu alaşım 1939 yılından beri İtalya’da madeni para basımında kullanılmaktadır. Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü de zaman zaman akmonitali madeni para basımında kullanmıştır.

Alaşım Bir metale bir ya da birçok element (metal ya da ametal) katılarak elde edilen metalurji ürünüdür. Bu işlem, metalin bazı özelliklerini değiştirmeyi, hatta ona yeniş özellikler kazandırmayı amaçlar.

Altın Parlak sarı, yoğun ve çok sünek, havadan, sudan etkilenmeyen ve ticari değeri çok yüksek metal. Kimyasal elemen olarak simgesi Au’dur ve Latince “aurum”un kısaltmasıdır. Mücevhercilikte ve altın para basımında kullanılan altın alaşımlarının ayarları ülkeden ülkeye değişmektedir. Türkiye’de iç piyasaya sürülen mücevherler 22, 18 ve 14 ayarlık altın alaşımlarından yapılır. Ayar, bir gram alaşımda bulunan altın miktarıyla belirlenir. 24 ayar altın; arı ya da saf altındır ve 1000 milyemdir (miligramdır). 22 ayarda gram başına 916 milyem (mg), 18 ayarda 750 milyem, 14 ayarda 583 milyem altın bulunur. Özellikle dışsatım amacıyla kullanılan 21 ayarda ise, 875 milyem altın bulunur. 18 ayarlık altın alaşımları gümüş ve bakır miktarlarına göre ayrımlı renkler alır: % 25 gümüş yeşil altını, % 12.5 gümüş ve % 12.5 bakır sarı altını, % 0.6 gümüş ve % 19 bakır pembe altını, % 25 bakır kırmızı altını oluşturur. Kuyumculuk neolitik çağda doğmuştur. Arkeologların Ur’da, Truva’da , Mykenai’de buldukları mücevher ve heykelcikler o çağa aittir. Altın o çağlardan günümüze kadar önemini yitirmeden gelmiş bir kıymetli madendir ve değer ölçüsü birimlerinden biridir..

Alüminyum Kimyasal simgesi Al’dir ve demirden sonra en çok kullanılan beyaz, hafif metaldir. Alüminyumu ilk kez 1825 yılında Oersted arıtmış. 1827 yılında Alman Wöhler, bu metali elde etmek için potasyumla alüminyum klorürün tepkimeye girmesinden yararlanmış. Sanayi çapında üretimi, Saint-Claire Deville’in çalışmalarıyla 1854’te başladı. Elektroliz yoluyla üretimi ise 1886 yılında gerçekleştirildi. Birinci Dünya Savaşı yıllarında acil para ve jeton üretiminde kullanılmıştır. 1940’lardan itibaren para basımında yaygın olarak kullanılan bir metal olmuştur.

ANA American Numismatic Association’ın kısaltmasıdır. ANA, eğitim amaçlı, kar amacı gütmeyen, yapısında değişik uluslardan çok sayıda para koleksiyonerini (nümismatı) toplayan, dünyanın en geniş ve etkin nümismatik örgütüdür ve merkezi Colorado Springs’tedir. ANA, 1891 yılında kurulmuştur ve ABD’nin değişik eyaletleri ile dünyanın değişik ülkelerinden 30.000’in üzerinde üyesi bulunmaktadır.

Ar Latince gümüş anlamına gelen Argentum’un kısaltmasıdır. Gümüş elementinin kimyasal simgesi Ag’dir. Aynı zamanda Ar da gümüş elementinin simgesi olarak kullanılmaktadır. Tarih boyunca ve günümüzde madeni para üretiminde yaygın olarak kullanılan bir metaldir.

Arsata Bir madeni paranın yüzünde yer alan ve bir yükselti oluşturan çerçevedir.

Ata Altını Halk arasında Meskuk Cumhuriyet Altınına verilen addır. Aslında bu adla üretilen herhangi bir altın söz konu olmayıp, Meskuk Cumhuriyet Altınının yanlış kullanımının yaygınlaşması (galat-ı meşru) ile oluşmuş bir kavramdır. Bakınız Cumhuriyet Altını.

Au Altın elementinin kimyasal simgesi olup, altının Latince Aurum sözcüğünün ilk iki harfinden gelmektedir.

Ayar Arapça kökenli bir sözcük olup, kuyumculukta bir altın ya da gümüş alaşımındaki altın ya da gümüş oranını belirten birimdir. Darphanelerde ayar saptama kavramı kullanılmaktadır. Bu kavram; bıçakları kesecekleri madeni paranın yasal ağırlığa uygun olacak biçimde düzenleme işlemini ifade etmektedir. Yine darphane literatüründe ayar; bir değerli maden (altın, gümüş) alaşımında bulunan saf madenle alaşımın toplam ağırlığı arasındaki oranı ifade etmektedir. Örneğin; 22 ayar altında gram başına 916 milyem (mg) altın bulunur.

B

Bakır Kimyasal simgesi Cu olan, kırmız-kahverengi görünümlü metaldir. Para üretiminde yaygın olarak 2500 yıldan bu yana kullanılan bir metaldir. Birçok ülkede 19. yüzyılın yarısına kadar saf bakır para üretiminde kullanılmıştır. Ancak, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren daha ucuz olması nedeniyle bakırla çeşitli elementlerin alaşımları tercih edilmeye ve kullanılmaya başlanmıştır. Bu alaşımların başlıcaları; bronz (bakır ve kalay), pirinç (bakır ve çinko), alüminyum-bronz (bakır ve alüminyum), kuprukrom (bakır ve krom), bakır-kurşun (bakır ve kurşun; ayrıca gerektiği taktirde kalay, nikel, antimon katkıları içeren alaşım), kupronikel (bakır ve nikel; ayrıca % 0.5-6 oranonda demir ve % 0.3-1 oranında manganez katılır), Bakır-mangan (% 70 bakır ve % 30 manganez içeren alaşım). Bakır altını sertleştirmekte kullanılan ve altına kırmızı rengi veren elementtir. Altın, gümüş ve bakır üçlüsü değişik oranlarda üretilen alaşımlar madeni hatıra para üretiminde kullanılmaktadır.

Baskı Para kesmek anlamına da gelen baskı; oluşturulan çelik kalıpların bağlandığı presler yardımıyla altın, gümüş veya çeşitli alaşımlardan oluşan metal plakalar üzerine kalıplarda yer alan desen ve yazıların darp edilmesi işlemidir.

Berat

Resmi belge ya da ayrıcalık (imtiyaz) belgesi anlamına gelmekte olup, Arapça kökenli bir sözcüktür. Aynı zamanda, verilmiş ya da elde edilmiş bir hakkın veya bir malın, kıymetli bir maddenin güvencesini (garantisini) sağlamak ve kanıtlamak üzere resmi yetkili birim tarafından verilen belgedir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde ferman biçiminde verilirdi. Beratlar divanî yazıyla ve verilen kişinin konumu, rütbesi, işin önemi dikkate alınarak tumturaklı ya da sade bir üslupta yazılırdı. Berata bazı dönemlerde biti, berat-ı şerif, nişan, nişan-ı şerif, hüküm, misal de denildiğine; kimi zaman aynı belgenin bir yerinde “berat”, başka bir yerinde “nişan” teriminin kullanıldığına da rastlanır. Ayrıca, berat yerine “menşur” sözcüğünün kullanıldığı ya da ikisinin birlikte anıldığı da olurdu.

Devlet Madalya ve Nişanları Yönetmeliği’nin 4/d maddesine göre berat; kişilere madalya ve nişan verildiğini belirten ve ilgili makamlarca düzenlenen belgeyi ifade etmektedir.

Beyaz Altın Altın ve gümüş alaşımıdır. Buna uygulama Beyaz Altın, teknik alanda ise Elektrum adı verilmektedir. Önasya’nın altın kumlarından toplanan doğal altın ve gümüş alaşımıdır. Bu alaşımda gümüş oranı % 15-35 arasında değişir. Elektrum Antikçağda doğrudan para yapımında kullanılıyordu.

Bimetal Genel anlamı farklı bir metal katmanıyla kaplanmış metaldir. Darphane literatüründe para yapımında iki metalin ya da alaşımın birlikte (yanyana) kullanılmasıdır. Bimetal bir parada altın ve gümüş alaşım şeklinde değil, ayrı ayrı birlikte kullanılır. Paranın bir bölümünün altından, diğer bölümünün gümüşten yapılması gibi.

Biofas Darphanelerde para kalıplarının oluşturulması sırasında kullanılan bir tür akrilik grubundan bir maddedir. Soğuk akrilik olarak da bilinmektedir. Soğuk akrilik toz veya likit halinde bulunur. 250 cc likit akrilike 250 gr toz akrilik eklenir ve 3-4 dakika karıştırılır. Bu biçimde elde edilen soğuk akrilik lak (ayırıcı) sürülen negatif alçı model üzerine dökülür ve sertleşmesi için ortalama 20 dakika beklenir. Soğuk akrilik sertleştikten sonra alçı modelden ayrılır ve pozitif akrilik model elde edilir. Bu model, çelik para kalıplarının pantograf ya da engravür makinesinde yapılmasında kullanılır.

Bronz Bronz, Latince Brundisim sözcüğünden gelmektedir ve bakır, kalay ve çinkonun karışımından oluşan, kalıpla kolayca biçim verilen bir alaşımdır. Metalurjideki bronz türleri: Antimonlu bronz, fosforlu bronz, kurşunlu bronz, gözenekli bronz, sürtünme bronzu, top bronzu. Madeni para üretiminde antik çağdan bu yana kullanılan bir alaşımdır.

C

Cumhuriyet Altını Cumhuriyet Altını, devlet güvencesi altında sadece Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü tarafından basılabilen ve değişik boyut ve ağırlıkları olan 22 ayar altın paradır. Meskûk ve ziynet olmak üzere iki türü bulunmaktadır. Meskûk altına halk arasında Ata Altını da denilmektedir. Gerek Meskûk altının ve gerekse ziynet altınının ağırlığa göre beş türü bulunmaktadır. Cumhuriyet Altını (Meskûk) türleri: 500’lük 36.080 gr, 250’lik 18.040, tam 7.216 gr, yarım 3.608 gr, çeyrek 1.804 gr. Cumhuriyet Altını (Ziynet) türleri: 500’lük 35.080 gr, 250’lik 17.540 gr, tam 7.016 gr, yarım 3.580 gr ve çeyrek 1.754 gr.

Ç

Çinko Havadan çok az etkilenen, parlatmaya elverişli, mavimsi beyaz elementtir ve kimyasal element simgesi Zn’dir. Çinkodan som ya da kaplama biçiminde hava korozyonuna karşı koruyucu olarak yararlanılır. Özgün niteliklerinden dolayı, çinko ağırlıklı alaşımların sanayide büyük bir önemi vardır; bu alaşımlardaki düzenli dağılım yüksek arılıkta çinko elde etme olanağından kaynaklanır. Bunlar ikili çinko (alüminyum)alaşımları ve üçlü çinko (alüminyum-bakır) alaşımlarıdır. Bu alaşımlar para basımında yaygın olarak kullanılan alaşımlardır. Çinko gerek kaplama ve parlatma malzemesi olarak, gerekse alaşım olarak para basımında önemli bir elementtir.

D

Darphane Darphane sözcüğü; Arapça darb ve Farsça hane sözcüklerinin bileşiminden oluşan bir sözcüktür ve para basılan yer anlamına gelmektedir. Ortadoğu ve Anadolu'ya yerleşen Türklerin 9'uncu yüzyıldan itibaren kurdukları irili, ufaklı devlet ve beyliklerin muhtelif kasabalarında madeni para basılmış ve para basılan mahallelere öteden beri "Darphane" denilmişti. Ancak, Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluşuna kadar belirli ve devamlı bir darphane yeri mevcut olmamıştır.Bu nedenle aynı şehirde devamlı semt olmak bakımından İstanbul'un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet tarafından Beyazıt Camii civarında tesis ettirilen Darphane, Türk Darphanesinin kuruluşuna başlangıç sayılmıştır. İlk kuruluşun kesin tarihini tesbit eden bir belge mevcut olmadığından Fatih'in burada kendi adına bastırdığı ilk Türk altının tarihi olan 1467 yılının da Türk Darphanesinin ilk kuruluş tarihi olarak nazara alınması mümkündür. Bu ilk kuruluş genişletilerek 1596 yılında Beyazıt'da Simkeşhane isimli hana taşınmış ve ilk muntazam şeklini almıştır.

İstanbul'un fethinden sonra hızla genişleyen İmparatorluğun para ihtiyacını karşılamak için mevcutlara ek olarak çeşitli mahallelerde geçici mahiyette yeni darphaneler kurulmuştur. Sayısı 40'ı bulan bu darphanelerin başlıcalarının faaliyette bulunduğu yerler; Bursa, Edirne, Amasya, Erzurum, Konya, İzmir, Serez, Sofya, Şam, Bağdat, Tiflis, Mısır, Tunus ve Cezayir'dir. Ancak İstanbul'daki devletin ana darphanesi olma özelliği devam etmiş ve 1843 yılında diğer darphanelerin faaliyetine son verilerek bu tarihten sonra yalnız İstanbul'daki darphanede para basılmıştır. Cumhuriyet’ten sonra İngiltere’den yeni makineler getirilerek modernleştirilen Darphane, 1967 yılında Yıldız-Beşiktaş’taki binasına taşındı. Son yıllarda yapılan büyük yatırımlarla T.C. Darphanesi dünyanın en gelişmiş darphaneleri arasına girmiştir. Günümüzde başlıca görevleri; ilgili yasalar uyarınca, madeni paraları, hatıra paralarını ve Cumhuriyet altınlarını basmak, resmi mühürleri ve soğuk damgaları üretmek, damga pullarını, harç pullarını, pasaportları, nüfus cüzdanlarını, uluslar arası aile cüzdanını, çeşitli değerli kağıtları basmak; kıymetli maden ve taşlardan yapılan ürünlerin ithalat ve ihracatını düzenlemek ve analizini yapmaktır.tır.

Değerli Maden Platin, altın, gümüşe değerli maden veya kıymetli maden denilmektedir.

Demir Dövülerek yassılaştırılabilen ve tel halinde çekilebilen, dayanıklı, manyetik, gri beyaz metal; özellikle çelik, alaşım ve dökme demir biçiminde sanayideki kullanımı bakımından çok önemlidir. Kimyasal element simgesi Fe’dir. Demir alaşımları ve çelik para basımında yaygın olarak kullanılmaktadır.

Döküm Bir maddeyi kalıba dökmek işi, bu işi yapma yöntemi. Metalurjide en basit döküm yöntemi, sıvı metali doğrudan kalıp ya da külçe kalıba dökmektir. Buna üstten döküm denir. Alttan döküm, vakkumla döküm gibi döküm yöntemleri de mevcuttur. Döküm, kalıp çeşidine göre iki ana türe ayrılır: Kum döküm, özel döküm kumundan yapılmış bir kalıpta gerçekleştirilir; kokil döküm, metalden yapılan kokil kalıpta ya da külçe kalıbında uygulanır. Değişen teknolojinin de katkısı ile döküm yöntemleri artmıştır. Kuyumculukta bir örneğin ya da parçanın çoğaltılma işlemine de döküm adı verilmektedir.

E

Elektroliz Bir elektrik akımı ile oluşan kimyasal bozunma işlemine verilen addır. Eşanlamlısı elektrolizle ayrıştırmadır. Metalurjide elektrolizle arıtma, arı olmayan metal anodun elektrolizle çözünerek arı metalin katotta toplanmasını sağlayan arılaştırma yöntemidir. Elektrolizle kaplama, bozulabilir bir metal üzerine elektrolizle bozulmaz bir metal katmanı çökelterek onu korozyona karşı koruma işlemidir. Elektrolizin sanayide çok değişik uygulamaları vardır. Kimi metallerin (bakır, çinko vb.) elektrolitik olarak arılaştırılması, renk giderici klor ve klorürlerin elde edilmesi, deniz tuzunu elektrikle ayrıştırarak sodyum hidroksit üretimi, hidrojen ve oksijen elde edilmesi, alüminyum üretimi, galvanoplasti, altın ve nikel kaplama bunların bazılarıdır.

Elektrum

Bakınız; Beyaz altın.

Etial % 97 alüminyum ve % 3 diğer metallerden oluşan bir alaşım olup, madeni para basımında kullanılmaktadır.